Risk Değerlendirmesi Yapılırken Hangi Çalışanlar Özellikle Ele Alınmalı?
Risk değerlendirmesi, bir iş yerindeki tehlikelerin tanımlanması, bu tehlikelerin oluşturabileceği olası zararların analiz edilmesi ve gerekli önlemlerin planlanması sürecidir. ([Vikipedi][1]) Ancak iş güvenliği ve sağlığı açısından her çalışan eşit risk altında değildir. Bazı gruplar, biyolojik, fiziksel, sosyal ya da organizasyonel nedenlerle “özellikle korunması gereken” — yani daha yüksek risk taşıyan — kategorilere girer. Aşağıda bu gruplar, tarihsel arka planı ve günümüzdeki akademik tartışmalar bağlamında ele alınıyor.
Tarihsel Arka Plan: “Genel İşçi”ye Karşı “Özel Risk Grubu” Kavramı
İş güvenliği ve sağlığı ilk ciddi biçimde ele alınmaya başladığında (Sanayi Devrimi sonrası), öncelik genellikle tehlikeli makineler, kimyasallar ya da ağır işler yapan fabrika işçileri üzerindeydi. Ancak zamanla, riskin sadece işin doğasından değil; çalışanın yaşı, cinsiyeti, deneyimi, çalışma koşulları gibi faktörlerden de kaynaklanabileceği fark edildi. Bu, “her çalışan aynı değildir” anlayışını getirdi; bazı çalışanların daha savunmasız olabileceği konsepti doğdu. Günümüzde ise uluslararası ve ulusal kurumlar, bu farklı risk gruplarını tanımlamayı ve risk değerlendirmelerinde özel dikkate almayı norm hâline getirmiştir. ([osha.europa.eu][2])
Bu evrimin sonucu olarak, risk değerlendirmesi artık yalnızca genel iş ortamı için değil; çalışan profilinin çeşitliliğini gözeterek yapılmaktadır. Böylece hem fiziksel tehlikeler hem de sosyal, ergonomik ve psikososyal riskler dikkate alınır. ([Vikipedi][3])
Kimler “Özel Risk Grubu/Nüfusu” Olarak Kabul Edilmeli?
Aşağıdaki çalışan grupları, uluslararası kaynaklara göre — biyolojik, kişisel ya da işin niteliğinden kaynaklı — iş kazasına, meslek hastalığına ya da iş güvenliği ihlaline karşı daha hassas ve savunmasız kabul edilir. ([osha.europa.eu][2])
Genç çalışanlar / işe yeni başlamış olanlar
İşe yeni başlayanlar, tehlikeleri tanımada, iş ortamına uyum sağlamada ya da güvenlik prosedürlerini tam anlamıyla bilmede yetersiz olabilir. Bu durum, kaza riskini artırır. ([hse.gov.uk][4])
Geçici, taşeron, sözleşmeli ya da mevsimlik çalışanlar – geçici/ajans çalışanları / freelancer / platform çalışanları
Bu tip çalışanlar genellikle işyerine bağlılığı zayıf, eğitim ve bilgilendirme eksikliği olabilir; tehlikeler konusunda yeterince bilgilendirilmemiş olabilir. Böylece hem kazaya hem de çalışma koşullarının ihlaline daha yatkındırlar. ([osha.europa.eu][2])
Yaşlı çalışanlar
Yaşla birlikte kas, iskelet sistemi, görme/hearing gibi duyular ve reflekslerde değişiklik olabilir; bu da özellikle fiziksel risk içeren işler için önemli bir savunmasızlık yaratır. ([IOSH][5])
Engelli veya kronik rahatsızlığı olan çalışanlar
Fiziksel ya da zihinsel engeller, önceden var olan sağlık sorunları, çalışanı sıradan iş ortamlarında daha risk altında bırakabilir. Bu gruba özel tedbirlerin alınması gerekir. ([Health and Safety Authority][6])
Gebeler, emziren anneler veya özel sağlık durumu olan kadın çalışanlar
Bazı işler, kimyasal madde, ağır kaldırma, sürekli ayakta durma gibi durumlar gebelik ya da lohusalık döneminde anne ve bebek sağlığı açısından risk oluşturabilir. Bu nedenle risk değerlendirmesinde özel olarak göz önünde bulundurulmalıdır. ([osha.europa.eu][2])
Göçmen / yabancı uyruklu çalışanlar, dil / kültür bariyeri olan işçiler
İş güvenliği eğitimi veya bilgilendirme, dil veya kültür bariyeti nedeniyle tam anlaşılamayabilir; bu da risk farkındalığını düşürür ve kazalara zemin hazırlayabilir. ([Avensure H&S & HR Outsourcing Services][7])
Yalnız çalışanlar (lone workers) / Uzaktan çalışanlar / Gece vardiyası yapanlar / Vardiyalı çalışanlar
Yalnız çalışmak, acil durumda yardım alamama, gece veya vardiya ile çalışma gibi koşullar, hem fiziksel hem psikososyal riskleri artırır. ([IOSH][5])
Düşük eğitimli veya az deneyimli işçiler, çıraklar, stajyerler
Tehlikeler konusunda deneyimsizlik ve yeterli farkındalık olmaması; özellikle mekanik, kimyasal, ergonomik veya iş organizasyonu kaynaklı risklerde tehlike altında olmalarına sebep olur. ([IOSH][5])
Akademik ve Uygulamadaki Tartışmalar
Risk değerlendirmesinde bu grupların özel dikkate alınması noktasında genel kabul olsa da — bazı tartışmalar var. Bir kısmı, korumayı “genelleştirilmiş hassasiyet” üzerinden yapmanın etkili olup olmadığını sorguluyor: Her çalışan potansiyel risk altında; özel grupları öne almak, diğer çalışanlarda göz ardı edilen tehlikelere yol açabilir. ([Vikipedi][1])
Diğer yandan, European Agency for Safety and Health at Work (EU‑OSHA) ve birçok uluslararası kurumun “hassas çalışan grupları / vulnerable workers” kavramının geniş tutulması gerektiğini belirtiyor. Çünkü savunmasızlık; yalnızca bireyin fiziksel durumu ile değil, çalışma koşulları, sosyal çevre, istihdam biçimi gibi çok boyutlu faktörlerden kaynaklanıyor. ([osha.europa.eu][2])
Akademik literatürde ayrıca “savunmasızlık spektrumu” tartışması yapılıyor: Yani bir çalışan yalnızca sabit bir gruba ait olmayabilir; belirli dönemlerde (örneğin işe başlangıç, gebelik, yaşlılık gibi) savunmasız duruma geçebilir. Risk değerlendirmesi ile koruma stratejileri de bu değişkenliği gözeterek esnek ve dinamik olmalı. ([IOSH][5])
Sonuç: Risk Değerlendirmesinde Temel Amaç ve Dikkat Edilmesi Gerekenler
Risk değerlendirmesi yalnızca “tehlike nerede” sorusunu sormaz; “kim tehlikeye daha savunmasız” olduğunu da hesaba katar. Bu nedenle iş yerlerinde:
– Genç, yaşlı, engelli, deneyimsiz ya da yeni çalışanlar,
– Geçici / taşeron / ajans çalışanları, yabancı uyruklu çalışanlar,
– Gebe / emziren kadınlar, kronik rahatsızlığı olanlar,
– Vardiyalı, gece ya da yalnız çalışanlar,
– Düşük deneyim / düşük nitelik / düşük eğitim düzeyine sahip çalışanlar,
gibi gruplar özel olarak değerlendirilmelidir.
Risk değerlendirmesi bir formalite değil; çalışanların sağlığı, güvenliği ve yaşam kalitesi için hayati önemdedir. Özellikle savunmasız grupları gözeten — hem fiziksel hem psikososyal — bütüncül bir yaklaşım, uzun vadede iş kazalarını ve meslek hastalıklarını azaltır, iş barışını, verimliliği ve insan onurunu korur.
[1]: “Occupational risk assessment”
[2]: “Vulnerable workers and dangerous substances”
[3]: “Risk assessment”
[4]: “Vulnerable workers – HSE”
[5]: “Introduction to vulnerable workers – iosh.com”
[6]: “Vulnerable Workers – Health and Safety Authority”
[7]: “Vulnerable Workers: Identifying And Protecting Them – Avensure”